Hugtök

Hér eru útskýrð helstu hugtök sem varða efnistöku. Rétt er að taka fram að ekki er um tæmandi lista að ræða.  

Á heimasíðu Vegagerðarinnar er að finna vegorðasafn þar sem skilgreind eru öll helstu íðorð sem notuð eru í vegagerð.

Aðalskipulag: Skipulagsáætlun fyrir tiltekið sveitarfélag þar sem fram kemur stefna sveitarstjórnar um landnotkun, byggðaþróun, byggðamynstur, samgöngu- og þjónustukerfi og umhverfismál í sveitarfélaginu.
Afréttur: Landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé.  

Athafnasvæði: Hluti af námusvæði ætlaður fyrir vinnslutæki og vinnubúðir.

Berg: 1) Klöpp, klettur.  2) Náttúrulegt jarðefni, kristallað eða glerkennt, fast eða laust í sér.

Berggrunnur: Fast berg jarðskorpunnar.

Bergtegund: Gerð bergs eftir uppruna.  

Burðarlag: Lag í yfirbyggingu veghlots milli styrktarlags og slitlags eða styrktarlags og bindilags. Burðarlagi er stundum skipt í tvennt, efri og neðri hluta burðarlags.

Deiliskipulag: Skipulagsáætlun fyrir afmarkað svæði eða reiti innan sveitarfélags sem byggð er á aðalskipulagi og kveður nánar á um útfærslu þess. 

Efnisgerð: Tegund steinefnis, sem notað er við vegagerð.

Efnisgæði: Eiginleikar steinefnis sem lýsa því hvort eða að hve miklu leyti steinefnið uppfyllir tilteknar kröfur.

Efnistaka: Brottnám steinefna, bergs eða lausra setlaga, til notkunar við mannvirkjagerð. 

Efnistökusvæði: Afmarkaður hluti námusvæðis eða skæringar þar sem verið er að taka steinefni hverju sinni.

Eignarland: Landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma. 

Eldvarp: Hóll eða hæð, sem orpist hefur upp við gosop.

Flái: Halli lands sem hefur verið mótað við framkvæmdir.

Framkvæmdaleyfi: Leyfi til framkvæmda í samræmi við skipulag sem ekki eru háðar ákvæðum laga um mannvirki.

Framkvæmdaraðili: Sá sem ætlar að nýta og hefur rétt á að nýta efni á efnistökusvæði. Framkvæmdaraðili þarf að hafa umboð frá námurétthafa til að geta numið efni.

Frákastsefni: Efni sem ekki nýtist í tiltekna framkvæmd.

Gervigígur: Hóll úr hraungjalli á stað þar sem hraunkvika hefur runnið yfir votlendi eða grunnt vatn. Dæmi: Landbrotshólar í Landbroti, Rauðhólar við Reykjavík og Skútustaðagígar við Mývatn. 

Gosberg: Storkuberg, sem myndast við storkun hraunkviku ofan jarðar, einnig í lofti eða vatni.

Grenndargróður: Ríkjandi gróðurfar í næsta nágrenni efnistökusvæðis.
Grjót: Samsafn af allstórum steinum.

Grjótnáma: Efnistökustaður, þar sem grjót er tekið. 
Gosminjar: Eldvörp, gervigígar og eldhraun frá nútíma.

Haugsetning: Flutningur og frágangur steinefnis ellegar jarðvegs á geymslustað, til síðari nota.

Haugsvæði: Afmarkaður hluti námusvæðis, þar sem jarð- og steinefni, unnin eða óunnin, eru geymd um lengri eða skemmri tíma.

Haugur: Birgðir af steinefni (unnu eða óunnu) sem hefur verið haugsett til geymslu um lengri eða skemmri tíma.

Hverfisvernd: Ákvæði í svæðis-, aðal- eða deiliskipulagi um verndun sérkenna eldri byggðar, annarra menningarsögulegra minja eða náttúruminja. 

Jarðefni: 1) Efni í eða úr jörð.  2) Efni jarðar, notað til mannvirkjagerðar (í vegagerð).

Jarðlag: Samfellt lag af jarðefni (bergi, jarðvegi) sem greinist vegna eiginleika sinna eða uppruna bæði frá jarðefnum er liggja undir og ofan á því.

Jarðminjar: Jarðmyndanir, sem á einn eða annan veg eru sérstakar eða greinanlegar frá öðrum álíka myndunum.

Jarðmyndun: Myndanir úr lausum jarðlögum eða föstu bergi.

Jarðvegur: Hið efsta lausa jarðlag sem plönturætur geta smogið og fundið næringu í og er að nokkru leyti af lífrænum uppruna. 

Kjarni: Innsti hluti mannvirkja eins og brimvarnagarða og jarðvegsstífla. Kornastærð kjarna er breytileg eftir eðli mannvirkja.

Landnotkun: Ráðstöfun lands til mismunandi nota.

Landslagsheild: Landslag sem fólk upplifir að sé afmarkað af náttúrulegum (t.d. fjallahringur, fjörður) og/eða menningarlegum þáttum. 

Leyfisveitandi: Lögbært yfirvald sem veitir leyfi til framkvæmda.

Mat á umhverfisáhrifum: Við mat á umhverfisáhrifum er á skipulegan hátt gerð grein fyrir áhrifum fyrirhugaðrar framkvæmdar á umhverfið. Skylt er að meta umhverfisáhrif tiltekinna framkvæmda samkvæmt lögum nr. 106/2000 um mat á umhverfisáhrifum, áður en framkvæmdaleyfi er veitt.

Minniháttar efnistaka: Efnistaka sem er önnur og meiri en efnistaka til eigin nota landeiganda, en minni en tilkynningarskyld og/eða matsskyld efnistaka.

Möl: Bergmol, þar sem meirihluti korna er í stærðarflokknum 4-63 mm.

Náma: Efnistökustaður þar sem unnið er að brottnámi efnis. 

Námusvæði: Svæði þar sem steinefni er losað, unnið og geymt, að meðtöldu landrými fyrir vinnubúðir. 

Námurétthafi: Landeigandi eða annar sá sem hefur yfirráðarétt yfir efnistökusvæði samkvæmt lögum. 

Námuvegur: Vegur frá námusvæði að þjóðvegi.

Náttúrulegur gróður: Allur gróður annar en sá sem telst vera ræktaður gróður.

Náttúruminjar: Náttúrufyrirbæri sem ákveðið hefur verið að vernda með friðlýsingu, friðun eða með öðrum hætti eða sem tekin hefur verið afstaða til að rétt sé að vernda. 

Náttúruverndarsvæði: 

1. Friðlýst svæði og afmörkuð búsvæði friðaðra tegunda sem vernduð eru samkvæmt lögum um náttúruvernd. 
2. Svæði og náttúrumyndanir á B- og C-hluta náttúruminjaskrár.
3. Afmörkuð svæði á landi og sjó sem njóta verndar vegna náttúru eða landslags samkvæmt öðrum lögum en lögum um náttúruvernd. 
   

Netlög: Hafsvæði 115 m út frá stórstraumsfjörumáli landareignar eða 115 m út frá bakka stöðuvatns sem landareign liggur að. Netlög fylgja einnig eyjum, hólmum og skerjum í sjó og stöðuvötnum.

Rippað efni: Efni sem losað er með riftönn jarðýtu eða gröfu.

Ræktað land: Land sem nýtt er til framleiðslu nytjajurta með íhlutun, svo sem sléttun, þurrkun, áburðargjöf, jarðvinnslu, sáningu eða öðrum ræktunaraðgerðum.

Salvi: Efni sem losnar við hverja sprengingju.

Sandur: Steinefni með kornastærðir á bilinu 0,063-4 mm.

Setnáma: Náma í lausum setlögum.

Skammær gróður: Gróður sem lifir stutt.

Sprengt berg: Steinefni úr föstu bergi, óháð kornastærðum og innbyrðis dreifingu þeirra, sem hefur verið sprengt eða rifið upp með öflugum tækjum.

Starfsleyfi: Starfsleyfi er ákvörðun viðkomandi heilbrigðisnefndar eða Umhverfisstofnunar í formi skriflegs leyfis þar sem tilteknum rekstraraðila er heimilað að starfrækja tilgreindan atvinnurekstur að því tilskyldu að hann uppfylli viðeigandi ákvæði laga, reglugerða og starfsleyfisins.

Stál: Lóðréttur endaflötur í bergskæringu eða berg­námu þar sem unnið er hverju sinni.

Steinefni: Mulningur úr bergi eða náttúrulega brotið berg.

Stiklingur: Greinarbútur sem klipptur hefur verið af tré til gróðursetningar.

Stórgrýti: Grjót á stærðarbilinu 1-2 m.

Straumvatn: Rennandi vatn í farvegi, af hvaða stærð sem er.

Svarðlag: Frjósamt, efsta lag jarðvegs ásamt gróðursverði.

Tippur: Staður þar sem jarðefni er losað af flutningatæki. Á tipp getur myndast haugur, annað hvort til tímabundinnar geymslu, til síðari frágangs í vegi eða varanlegrar geymslu.

Umhverfisáhrif: Áhrif framkvæmdar og starfsemi sem henni fylgir á umhverfi. Þar með eru þó ekki talin þjóðhagsleg áhrif og arðsemi einstakra framkvæmda. 

Ummyndun: Það að storkuberg eða setberg breytist að nokkru leyti að gerð og efnasamsetningu tiltölulega grunnt í jörðu, einkum vegna áhrifa frá jarðhita.

Uppgræðsla: Framkvæmdir í þeim tilgangi að auka gróðurþekju eða flýta fyrir endurheimt landkosta.  

Vatnsverndarsvæði: Afmarkað svæði á vatnasviði vatnsbóla þar sem vatnsvernd hefur verið komið.

Vegflái: Hallandi hliðarflötur veghlots, með mótuðu jarðvegsyfirborði, frá vegarbrún að jarðbyrði eða skurðbotni.

Veghelgunarsvæði: Svæði meðfram vegi þar sem samþykki Vegagerðarinnar þarf fyrir mannvirkjagerð.

Veiðivatn: Á eða stöðuvatn þar sem fiskur þrífst. 

Vistheimt: Endurnýjun vistkerfis sem hefur hnignað, raskast eða eyðst.

Þjóðlenda: Landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.